De geschiedenis van Eenrum
.jpg "Een deel van het dorp gezien vanuit de toren naar het noordwesten.")
Een deel van het dorp gezien vanuit de toren naar het noordwesten. Foto: Hardscarf, 5 februari 2024. Licentie: Creative Commons.
De geschiedenis van Eenrum
Eenrum (Ainrom) is een wierdedorp in de gemeente Het Hogeland. Eenrum ligt op het Hogeland van Groningen, aan het einde van het Eenrumermaar. Ten oosten van het dorp stroomt het Kanaal Baflo-Mensingeweer. Tot 1990 is het dorp de hoofdplaats van de gelijknamige gemeente. In dat jaar wordt het samengevoegd met de gemeenten Leens, Ulrum en Kloosterburen tot de gemeente Ulrum, in 1992 De Marne genoemd. Het dorp is een beschermd dorpsgezicht (met uitbreiding).
Eenrum ligt op een kleine kwelderrug tussen de meer oostelijk op een langgerekte kwelderrug gelegen dorpenrij Winsum-Obergum-Baflo-Rasquert-Warffum-Usquert en de voormalige tijdens de late Middeleeuwen verzande boezem van stroomgeul de Hunze. Eenrum kent waarschijnlijk een continuïteit in de bewoning sinds de Romeinse Tijd en is ontstaan als een agrarische nederzetting op een wierde of terp met een structuur bestaande uit een ringweg en radiale paden. Deze dorpsstructuur levert in samenhang met de deels historische bebouwing en de grotendeels vrije ligging van de wierde in het open land een beeld op van zodanige historisch-ruimtelijke waarde dat aanwijzing van de kom van Eenrum als beschermd dorpsgezicht gerechtvaardigd is[1].
Een van de drie dorpspompen die Eenrum nog rijk is. Foto: ©Jur Kuipers.
Op de wierde staan nog drie dorpspompen, gefinancierd door de kerk in vroegere tijden. Ze zijn een herinnering aan het verleden en voegen een charmant element toe aan het dorp.
Een van de drie dorpspompen.
Rijksmonument nr. 14547. Foto: Hardscarf, 5 februari 2022. Licentie: Creative Commons.
In de Molenstraat stonden ooit drie molens, maar tegenwoordig blijft alleen "De Lelie" over, een prachtige molen die dateert uit 1862. Het is een stille getuige van de industriële geschiedenis van Eenrum.
Windmolen De Lelie in Eenrum. Foto: Wutsje, 11 mei 2008. Licentie: Creative Commons.
Het aantal inwoners van het dorp per 1 januari 2023 is niet bekend, omdat het CBS de BAG-woonplaats "Eenrum", niet als zodanig afgebakende wijk/buurt heeft ingedeeld. Voor het CBS maakt de BAG-woonplaats Kantens onderdeel uit van de buurt "Eenrum" en de buurt "Buitengebied Oude Land", welke een veel groter gebied omvat dan enkel de plaats Eenrum. De buurt Eenrum (de dorpskom) telt 1.390 inwoners per 1 januari 2023.
Voormalige gemeente
Tot 1990 bestaat de gemeente Eenrum naast het hoofddorp uit de dorpen, gehuchten en buurtschappen: Broek, Kaakhorn, Oudedijk, Pieterburen, Westernieland en Wierhuizen.
Haven: in de haven liggen beurt- en turfschepen, 1900-1925. Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.
Bezienswaardigheden
- De kerk uit de 13e eeuw die gedeeltelijk uit tufsteen is opgetrokken. Op 24 mei 1873 slaat de bliksem in de kerktoren. Met vereende krachten weten de Eenrumers de brand te blussen.
Raadhuisstraat, Nieuwe Weg, Uitg. M.D. Vennema, 1902-1904.
Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.
- De korenmolen (voorheen tevens pelmolen) genaamd De Lelie, gebouwd in 1862 en thans als bakkerijmuseum en bezoekersmolen in gebruik, wordt bediend door vrijwillige molenaars.
De Lelie is een korenmolen, en tot 1954 ook pelmolen. De molen is gebouwd in 1862 en is tot 1954 beroepsmatig werkzaam geweest. In 1954 slaat de molen in een zware storm op hol. Op het laatste moment kan brand voorkomen worden, wel slaan beide pelstenen van de molen door de hoge snelheid door de muren heen. De molen wordt gerestaureerd, maar draait zelden. De toestand is in 1980 zo slecht dat de molen andermaal gerestaureerd wordt. Na deze restauratie wordt de molen door vrijwillige molenaars in bedrijf gesteld. Midden jaren 90 blijkt de toestand van de kap echter zo slecht dat deze grondig moet worden gerestaureerd. Na deze restauratie worden de onderste zolders van de molen verbouwd tot permanente bakkerij-expositie en bakkerij. Na de afronding van deze restauratie is de molen feestelijk geopend op 29 april 1998. Na een restauratie van de binnenroede en lange spruit in het voorjaar van 2006 is de molen weer in staat om te draaien. In 2007 wordt de molen eigendom van de Stichting Het Groninger Landschap. De molen draait wekelijks dankzij acht vrijwillige molenaars.
Technische gegevens
Het wiekenkruis, met een vlucht van 23,50 meter, is voorzien van het Oudhollands wieksysteem met zeilen. In de molen is een koppel maalstenen aanwezig, van het pelwerk is weinig overgebleven. Verder is de molen van een kammenluiwerk voorzien. De stelling van de molen ligt 10,80 meter boven het straatniveau. Het wiekenkruis wordt afgeremd door middel van een Vlaamse vang. De kap van de molen wordt door middel van een kruilier met rondgaande kruiketting op de wind gezet. De molen heeft een voeghoutenkruiwerk[2].
Twee panden in de Molenstraat. Het achterste pand is een zgn Sarrieshut, 1941. De panden zijn later afgebroken. Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.
- Het mosterdmuseum. Het Abrahams Mosterdmakerij laat bezoekers tijdens een rondleiding zien hoe mosterd wordt gemaakt. Alles over de productie van Abrahams mosterd komt aan bod. In het naastgelegen restaurant kan na een bezoek gedineerd worden. In oktober 2022 zijn de mosterdmakerij en het restaurant failliet verklaard.
Raadhuisstraat.
Rechts de toren van de Nederlands Hervormde kerk, 1895-1905. Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.
- De laatste klompenmakerij (klompenmakerij Van der Meulen) van de provincie Groningen, bekend van de zogenaamde tripjes of tripklompen ligt aan de Zuiderstraat 25. Eenrumer klompen worden gemaakt van wilgenhout, een houtsoort die in de omgeving groeit. Wilg is taai, maar toch licht van gewicht en levert dus een sterk product op. De stammen worden gezaagd met een kettingzaag in de gewenste lengte en vervolgens met de lintzaag in blokken. Dit is een precies werkje, want de blokken moeten goed bij elkaar passen. Paarsgewijs gaan deze blokken op achtereenvolgens de kopieermachine en twee boormachines.
Na enig handmatig werk gaan de klompen enkele weken in de droogkamer. Vervolgens worden de buitenkant en de binnenzijde geschuurd, waarna de ongeverfde Eenrumer klompen klaar zijn voor de verkoop in de winkel.
Veel klanten kiezen voor de traditionele zwarte klompen. In dat geval wordt er eerst, met de hand een figuurtje op gesneden, waarna we ze worden afgewerkt met verf en lak.
Naast de zwarte klompen, zijn er ook diverse andere kleuren beschikbaar. Voordat de Eenrumer klompen klaar zijn voor de verkoop, zijn ze al tientallen malen door de handen gegaan[3].
Molenstraat, Havenstraat, 1900-1905.
De molen is in 1908 naar Culemborg verhuisd. Links staat de middelste molen. Fotografische reproductie van prentbriefkaart. Oorspr. uitg. M.D. Vennema. Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.
- De restanten van de Lutje Meuln, een achtkante koren- en pelmolen in de Molenstraat die in 1956 grotendeels afgebroken is. Deze molen dateert oorspronkelijk uit 1737 en is de oudste koren- en pelmolen in de provincie geweest.
Molenstraat. Op de voorgrond staan twee meisjes. Midden achter Café de Pool, 1895-1905. Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.
- Het kleinste hotel ter wereld, Hotel De Kromme Raake. Dit fraaie huisje met de geelwitte gevel heeft het Groningse Eenrum op de wereldkaart gezet. Er zijn drie cafés, een kaarsenmakerij en zelfs een mosterdmakerij, maar die genieten veruit niet de bekendheid van ‘Grand Hotel de Kromme Raake’. Ooit heeft het zelfs op de voorpagina van de South China Morning Post gestaan, hetgeen heeft gezorgd voor een lange wachtlijst om te kunnen overnachten in dit bijzondere hotel.
Het voormalig kruidenierswinkeltje is samen met twee kunstenaars verbouwd tot één-kamer-hotel en ingericht in art deco-stijl. Het hotel is genoemd naar een ingedijkt zeearmpje dat door Eenrum stroomt. Henk Vonhoff, de toenmalige commissaris van de koningin in Groningen, opent in 1989 plechtig het kleinste hotel ter wereld. Bij de opening krijgt het hotel meteen twee vermeldingen in het Guinness Book of Records. Er is namelijk geschonken uit de grootste fles Beaujolais ter wereld. Deze indrukwekkende fles pronkt nog altijd in de foyer van het hotel.
Al vele beroemdheden hebben in het hotel overnacht. Bijna hebben Willem-Alexander en Máxima hier hun huwelijksnacht doorgebracht. Ze zijn uitgenodigd, maar ze hebben helaas al elders geboekt. Hun reactie hangt, samen met een foto, boven de stoof in de ontbijtkeuken[4].
- Galerie ‘Het Raadhuis, van Ankie Onnes
Rechts: voormalig raadhuis. Uitg. R. Bakker, 1925-1935.
Bron: RHCGA, Groninger Archieven, Beeldbank Groningen.
- Kwekerij ‘De Kleine Plantage’. Per 3 juli 2022 is de kwekerij gestopt. In 2023/2024 komt op het terrein het Woonerf De Plantage: Er wordt gestart met een nieuw project: 'Woonerf De Plantage'. Op het terrein komt een woonerf waarop goed nabuurschap en aandacht voor de tuin centraal staan. Er komen negen eigentijdse woningen met een privé kavel binnen de bestaande structuren en met een participatie in de gemeenschappelijke grond en gebouwen. De karakteristieke landschappelijke waarden van de tuin zullen waar mogelijk bewaard blijven. Daar dragen de toekomstige bewoners, van twintigers tot zeventig plussers, samen zorg voor[5].
- Arboretum Notoarestoen.
Arboretum Eenrum Notaris Tuin. Foto: Ahospers, 30 april 2021. Licentie: Creative Commons.
- In Eenrum wordt sinds 1947 een jaarlijkse nationale motorcross gehouden.
De directe omgeving van Eenrum
Eenrum ligt grotendeels te midden van akkers en weilanden. Aan de rand van het dorp bevindt zich een arboretum. Deze tuin is het levenswerk van notaris Smit uit Eenrum, vandaar de naam 'Notoarestoen' wat Gronings is voor 'tuin van de notaris'. De plantencollectie in de Notoarestoen bestaat uit 400 uitheemse bomen en 600 soorten rododendrons. Elke lente, in de maand mei, organiseert de Stichting Arboretum Notoarestoen Eenrum open dagen die bekend staan als Geuren en Kleurendagen. Tijdens deze open dagen is het tuinhuis met veranda-terras aan de vijver geopend van 10-17 en kun je daar terecht voor koffie/thee en taart, en is er elke dag ook een programma. In 2018 bestaat Notoarestoen 50 jaar. De tuin is dagelijks vrij toegankelijk[6].
Dokterspraktijkwoning met koetshuis aan de Hereweg 9 in Eenrum. Rijksmonument nr. 509505. Gebouwd in 1873 naar ontwerp van Johan Franciscus Scheepers. Foto: Hardscarf, januari 2011. Licentie: Creative Commons.
Direct naast het arboretum, in het Eenrumerbos, groeien 4 soorten wilde orchideeën, tevens zijn er ijsvogels gesignaleerd. Er is een paddenpoel en in de zomermaanden wordt een deel van het bos begraasd door Groninger blaarkoppen. In de omgeving leven vossen en reeën.
Voor wandelaars die het Pieterpad lopen en die zijn gestart in Pieterburen is Eenrum het eerste dorp waar men doorheen komt. Men wandelt het dorp binnen via het Oosterbos.
Onderwijzers-kosterswoning; rijksmonument nr. 509501. Foto: Michiel Verbeek, 4 augustus 2013. Licentie: Creative Commons.
Meer lezen: De originele toelichting op het beschermde dorpsgezicht van Eenrum (PDF-bestand).
Noten, bronnen en referenties:
1 https://www.ontdeknoordgroningen.nl/
2 Wikimedia, De Lelie (Eenrum), geraadpleegd 3 juni 2024
3 www.eenrumerklompen.nl
4 https://www.hoteldekrommeraake.nl/
5 https://dekleineplantage.nl/
6 https://arboretumeenrum.nl/
